Tου Τάκη Κατσιμάρδου
Οπως σήμερα, πολλές φορές στο παρελθόν και σε συνθήκες κρίσεων γινόταν λόγος για «οικουμενικές κυβερνήσεις». Με την τυπική έννοια του όρου -συμμετοχή όλων των πολιτικών κομμάτων- ελάχιστες έχουν συγκροτηθεί. Από τις πέντε που διεκδικούν τον τίτλο (1843, 1862, 1877, 1926 και 1989), μόλις τρεις πληρούν όλα τα κριτήρια (1843, 1877 και 1989). Σ' ένα σύνολο 166 κυβερνητικών σχημάτων από την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 μέχρι σήμερα.
Ο όρος εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1877 στην εφημερίδα «Εθνοφύλαξ» του Θρ. Ζαΐμη για να χαρακτηριστεί η κυβέρνηση Κ. Κανάρη. Είχε σχηματιστεί με τη συμφωνία του βασιλιά, όλων των κομμάτων και την παρουσία σ' αυτή των πολιτικών αρχηγών – πλην του Δ. Βούλγαρη, ο οποίος θεωρούνταν πολιτικά νεκρός μετά τα πρόσφατα πολιτικο-οικονομικά σκάνδαλα. Σύμφωνα με τον Κ. Παπαρρηγόπουλο «οικουμενικό εκλήθη το υπουργείον του 1877 κατά περίεργον στιγμιαία τινά αντίληψιν του Θ. Ζαΐμη άνευ αναφοράς ακριβούς γραμματικής και ιστορικής προς την έννοιαν και την ιστορίαν του ονόματος». Παρ' όλα αυτά ο χαρακτηρισμός υιοθετήθηκε και χρησιμοποιείται από τότε, με εισαγωγικά ή χωρίς εισαγωγικά, σε ανάλογες περιπτώσεις.
Δεν ήταν, όμως, τότε η πρώτη φορά, που αναδεικνυόταν μια τέτοια κυβέρνηση. Παρόμοια σύνθεση πριν από αυτή είχε και η «Προσωρινή Κυβέρνησις» του 1862, υπό το Βούλγαρη αμέσως μετά την έξωση του Οθωνα. Λόγω της επαναστατικής φύσης της δεν συγκαταλέγεται από τους συνταγματολόγους στις «οικουμενικές». Αν και σ' αυτή μετείχαν όλοι οι επικεφαλής των υπαρκτών πολιτικών ρευμάτων και φορέων της εποχής, που πήραν μέρος στην αντιδυναστική «Οκτωβριανή Επανάσταση» εκείνης της περιόδου. Παραλίγο, μάλιστα, ο αποκλεισμός του αρχηγού της «αθηναϊκής νεολαίας» Δεληγιώργη ν' αναδειχθεί σε μείζον ζήτημα και να υπονομεύσει την «σύστασιν υπουργείου εξ όλων», όπως ήταν η λαϊκή απαίτηση. Αρχικώς, οι υπουργικές θέσεις δεν επαρκούσαν για όλους και ο Βούλγαρης τον άφησε εκτός, με τη σύμφωνη γνώμη των άλλων αρχηγών. Αν και είχε πρωτοστατήσει στα γεγονότα, που οδήγησαν στην ανατροπή του Οθωνα. Αλλά η νεολαία «εθορύβη απειλητικώς, προ της στάσεως αυτής διηρέθη το υπουργείον Εκκλησιαστικών και της Εκπαιδεύσεως, εκ των οποίων το εν έλαβεν ο Δεληγιώργης?».
Το «υπουργείον Βούλγαρη, Κανάρη, Ρούφου», όπως ονομαζόταν παλαιότερα, εν μέσω περιπετειών, παραιτήσεων, παύσεων και διορισμών θα κυβερνά τη χώρα στο μεγαλύτερο διάστημα της μεσοβασιλείας από τον Οκτώβριο του 1862 μέχρι το Φεβρουάριο του 1863. Θα το διαδεχθεί με απόφαση της Εθνοσυνέλευσης το σύστημα της «κυβερνώσης βουλής». Το Κοινοβούλιο, πρωτοτυπώντας, ανέλαβε και την εκτελεστική εξουσία…
Πρωτοτυπίες σφραγίζουν, όμως, και την οικουμενική κυβέρνηση Κανάρη. Στη συγκρότηση και την εξέλιξη του «μέγα υπουργείου», όπως το αποκαλούσαν.
Καταρχήν επιβλήθηκε ύστερα από λαϊκές διαδηλώσεις και απαίτηση της κοινής γνώμης. Στη μεγάλη τους πλειονότητα οι πολίτες απηυδισμένοι από τις συνεχείς κυβερνητικές κρίσεις (πέντε κυβερνήσεις τον τελευταίο χρόνο και δύο δεκάδες από το 1866) ζητούσαν συλλογική κυβέρνηση για την αντιμετώπιση της καθολικής κρίσης. Στην αιχμή των αιτημάτων βρισκόταν η θέση της χώρας στο Ανατολικό Ζήτημα και η στρατιωτική προετοιμασία της.
Κινητοποιήσεις
Αποκορύφωμα των κινητοποιήσεων, που είχαν τη στήριξη οργανώσεων, εταιρειών και του μεγαλύτερου μέρους του Τύπου ήταν ένα παλλαϊκό συλλαλητήριο στο Παναθηναϊκό Στάδιο (22 Μαΐου του 1877). Το ψήφισμα που εγκρίθηκε ζητούσε όχι μόνο «κοινοπραξία» των κομμάτων αλλά και προσωπική συμμετοχή των αρχηγών των κομμάτων. Οι συγκεντρωμένοι με πομπή παρέδωσαν τα αιτήματά τους στα σπίτια των ίδιων των πολιτικών αρχηγών. Έτσι, άνοιξε ο δρόμος για τη συγκρότηση της οικουμενικής με την προεδρία του πυρπολητή της Χίου ύστερα από τέσσερις μέρες.
Αποκορύφωμα των κινητοποιήσεων, που είχαν τη στήριξη οργανώσεων, εταιρειών και του μεγαλύτερου μέρους του Τύπου ήταν ένα παλλαϊκό συλλαλητήριο στο Παναθηναϊκό Στάδιο (22 Μαΐου του 1877). Το ψήφισμα που εγκρίθηκε ζητούσε όχι μόνο «κοινοπραξία» των κομμάτων αλλά και προσωπική συμμετοχή των αρχηγών των κομμάτων. Οι συγκεντρωμένοι με πομπή παρέδωσαν τα αιτήματά τους στα σπίτια των ίδιων των πολιτικών αρχηγών. Έτσι, άνοιξε ο δρόμος για τη συγκρότηση της οικουμενικής με την προεδρία του πυρπολητή της Χίου ύστερα από τέσσερις μέρες.
Μετά το θάνατο του Κανάρη όλοι οι αρχηγοί παραιτήθηκαν, αλλά ο βασιλιάς Γεώργιος Α' υπέδειξε να παραμείνουν στις θέσεις τους. Οποιον επέλεγαν ως πρόεδρο θα τον αναγνώριζε αμέσως ως πρωθυπουργό.
Συμφωνία δεν επήλθε κι έτσι αποφασίστηκε η εκ περιτροπής πρωθυπουργία. Μετά τη διάλυσή της, μάλιστα, σχηματίστηκε μεν μονοκομματική κυβέρνηση από τον Κουμουνδούρο, αλλά διατηρήθηκε στην αρχή με την ψήφο ανοχής των Τρικούπη-Ζαΐμη, ενώ στην κυβέρνηση μετείχε και ο Δηληγιάννης. Η ανοχή θα διαρκέσει λιγότερο από ένα χρόνο. Το πείραμα της οικουμενικής είχε θετικά αποτελέσματα στο ζήτημα των συνεργασιών, μπροστά στη βαθιά κρίση που διερχόταν η Ελλάδα. Παρά τις οξύτατες κομματικές αντιπαραθέσεις…
Το «πείραμα» με το Ζαΐμη το 1926 δεν είχε συνέχεια
Η οικουμενική κυβέρνηση Ζαΐμη σχηματίστηκε μετά τις εκλογές στα τέλη του 1926. Από τις κάλπες δεν είχε προκύψει πλειοψηφία για κάποιο κόμμα και αναπόφευκτα ή θα προκηρυσσόταν ξανά εκλογές ή θα σχηματιζόταν κυβέρνηση συνεργασίας. Μετά από «σκακιστικές» διαπραγματεύσεις τα δύο βενιζελικά και τα δύο αντιβενιζελικά κόμματα συμφώνησαν να συγκροτηθεί κυβέρνηση υπό τον παλιό πολιτικό Αλ. Ζαΐμη, που δεν ήταν τότε βουλευτής. Ονομάστηκε οικουμενική, αλλά στην ουσία δεν ήταν τέτοια. Από τα 10 κοινοβουλευτικά μετείχαν σ΄ αυτή μόνο τα τέσσερα μεγαλύτερα η Ενωση Φιλελευθέρων υπό τον Καφαντάρη και η Δημοκρατική Ενωση του Αλ. Παπαναστασίου με 6 υπουργούς, το Λαϊκό Κόμμα υπό τον Τσαλδάρη και το Κόμμα Ελευθεροφρόνων του Μεταξά με 5 υπουργούς. Σε συνθήκες διχασμού, πολιτειακής ρευστότητας, αλλά και οικονομικής κρίσης τ΄ αστικά κατάφεραν να συνεννοηθούν στοιχειωδώς και να λειτουργήσει το κοινοβουλευτικό σύστημα. Τότε μάλιστα ψηφίστηκε και το νέο δημοκρατικό Σύνταγμα του 1927 και στην ουσία ο γραπτός κοινοβουλευτισμός, όπως σημειώνουν οι ιστορικοί.
Αμέσως μετά την ψήφιση του Συντάγματος και την επαναφορά στο στράτευμα των απότακτων αντιβενιζελικών αξιωματικών (ένα από τα πιο ακανθώδη ζητήματα) οι υπουργοί του Λαϊκού Κόμματος αποχωρούν από την κυβέρνηση. Στην πορεία η οικουμενική θα συρρικνώνεται λόγω κι άλλων παραιτήσεων και διαφωνιών. Τελικά, θ΄αποσυρθεί και ο Καφαντάρης -ο αρχιτέκτονας του οικουμενικού σχήματος- και ο Ζαΐμης θα παραιτηθεί η κυβέρνηση. Εν τω μεταξύ, είχε επιστρέψει ο Ελ. Βενιζέλος, αναλαμβάνοντας την αρχηγία των Φιλελεύθερων. Θα στηρίζει για λίγο μια νέα κυβέρνηση Ζαΐμη, ώσπου να πάρει ο ίδιος την εντολή προκηρύσσοντας εκλογές. Η ιδέα, πάντως, της οικουμενικής τα επόμενα χρόνια, λόγω της χρεοκοπίας, θα έρχεται και θ’ επανέρχεται. Αλλά δεν θα καρποφορήσει, όπως έχουμε δει σε άλλες σελίδες της ιστορίας.
Οι συνθέσεις, οι πρωθυπουργοί και οι θητείες τους
1) Επαναστατική κυβέρνηση Μεταξά (Σεπτέμβριος 1843 – Φεβρουάριος 1844)
Μετείχαν μ' εκπροσώπους και τα τρία κόμματα της εποχής (ρωσικό, αγγλικό και γαλλικό).
Το διάδοχο μεταβατικό σχήμα υπό τον Κανάρη ( (Φεβρουάριος – Μάρτιος του 1844) όταν ψηφίστηκε το Σύνταγμα και ο εκλογικός νόμος, στηρίχτηκε επίσης από τα υπάρχοντα κόμματα.
2) Προσωρινή κυβέρνηση Βούλγαρη- Κανάρη-Ρούφου (Οκτώβριος 1822 – Φεβρουάριος 1863)
Μετέχουν όλοι οι αρχηγοί των πολιτικών ρευμάτων και φορέων (εκτός από την τριανδρία, υπουργεία έχουν οι Ζαΐμης, Δεληγιώργης, Κουμουνδούρος, Καλλιφρονάς, Μαυρομιχάλης κ.ά.).
3) Κυβέρνηση Κανάρη (Μάιος 1877 – Ιανουάριος 1878)
Υπό το γηραιό ναύαρχο επικεφαλής υπουργείων είναι όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί (Τρικούπης, Δηληγιάννης, Κουμουνδούρος, Δεληγιώργης, Ζαΐμης κ.ά.)
Μετά το θάνατο του Κανάρη (Σεπτέμβριος του 1877) την προεδρία της κυβέρνησης ασκούν εναλλάξ οι πολιτικοί αρχηγοί.
4) Κυβέρνηση Ζαΐμη (Δεκέμβριος 1926 – Ιούλιος 1928)
Αρχικώς μετέχουν τα τέσσερα μεγαλύτερα κόμματα (Ενωση Φιλελευθέρων, Λαϊκό, Ελευθεροφρόνων, Δημοκρατική Ενωση).
Σε δεύτερη φάση (από τον Αύγουστο του 1927) το Λαϊκό Κόμμα αποχωρεί, αλλά η κυβέρνηση διατηρεί το διαπαραταξιακό χαρακτήρα (μετέχουν βενιζελικοί, βενιζελογενείς και αντιβενιζελικοί).
5) Κυβέρνηση Ζολώτα (Νοέμβριος 1989 – Απρίλιος 1990)
Στηριζόταν απ' όλα τα κοινοβουλευτικά κόμματα (Ν.Δ., ΠΑΣΟΚ, ενιαίος ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΣ). Σ' αντίθεση με τις προηγούμενες οικουμενικές, οι πολιτικοί αρχηγοί δεν είχαν κυβερνητικά αξιώματα
